Llongdrylliadau

PAN oeddwn i’n blentyn ac yn llanc, mi fyddwn yn treulio wythnosau bob blwyddyn yn nhy fy nain ym mhlwyf Llangwnnadl yn Llŷn, mewn gwlad o ffermydd oedd yn bur wahanol i ardal y chwareli yn Arfon lle’r oedd fy nghartref. Yr oedd yno lawer o bobl a phethau i i ddiddori bachgen, ac yr oedd Minafon, ty fy nain, yn ganolfan i wyr a gwragedd y cylch, am mai yno yr oedd siop a swyddfa’r fentr seithug honno, Cymdeithas Gydweithredol Amaethyddol Llŷn. Pan gychwynnwyd y “Co-op” yn 1913, fe benodwyd ewyrth imi, Evan Williams, yn Ysgrifennydd, a phan ddaeth y Gymdeithas i derfyn digyllid yn 1928, fe adawyd yr Ysgrifennydd heb ddim ar ei helw yn llythrennol ond dwy siwt a beic ac ychydig lyfrau.

Un elfen anfydus ym methiant y Gymdeithas oedd y lorri stem (neu dracsion ar lafar) a brynwyd am bymtheg cant o bunnau i gludo nwyddau dros y pedair milltir ar ddeg o Bwllheli, gan mai dyna ben-draw’r tren. Ond yn fuan ar ol ei phrynu fe ddaeth lorri betrol yn beth gweddol gyffredin, a bu’r tracsion yn ei chwt ym Mhenygroeslon heb godi’r un pwff o stem am rai blynyddoedd, nes ei gwerthu fel sgrap am drigain punt.

Yr oedd cyfrwng arall i gael nwyddau i Ben Llŷn, sef mewn llongau, ond bod hynny hefyd yn dod i ben tua’r un adeg. Yr oedd ffurfiant y glannau yn gyfryw fel bod llawer o draethau bychain a chilfachau graeanog rhwng y creigiau o Dudweiliog i Aberdaron-Porth Sgadan, Porth Gwylan, Porth Ychen, Porth Golmon, Porth Ty-mawr, Porth Ferin, Porth Iago, Porth y Wrach, Porthor a Phorth orion. Am ganrifoedd lawer bu llongau bychain yn tradio i’r cilfachau hyn; y mae son amdanynt mewn dogfen o gyfnod y brenin Harri VIII. Yr oeddynt yn dal i ddod pan oeddwn i’n hogyn, ond rwy’n credu i mi weld un o’r rhai olaf. Un o brofiadau mwyaf iasol a chynhyrfiol fy mlynyddoedd cynnar oedd gweld dadlwytho llong ym Mhorth Golmon, er nad oedd i mi ddim rhan yn y gwaith, ond bod rhyw swyn gafaelgar imi yng ngweithgareddau’r môr.

Yr enw technegol ar y llongau a fyddai’n dod i Borth Golmon oedd “ketch”, gyda dau fast, y blaen yn fwy na’r ol, ond nid oedd hwyliau ar y rhai a welais i, oherwydd yr oedd y peiriant petrol wedi dod i fod erbyn hynny. Rhyw gan tunnell oedd maint eu cargo. Ym misoedd yr haf yn unig y byddent yn dod yno, oherwydd yr oedd gormod o greigiau o gwmpas yr hafn, a hyd yn oed yn yr haf, petai gwynt o’r gorllewin yn codi’n sydyn, byddai raid rhoi’r gorau i ddadlwytho yn syth a mynd a’r llong allan i’r môr agored. Clywais fy ewyrth yn sôn am ryw long a ddaeth yno yn rhy hwyr ar y fwyddyn, ac fe ddaeth yn storm a chwythwyd hi ar y creigiau, ac yno y bu nes ei dryllio’n llwyr.

Pan oedd masnach y llongau yn ei bri, y llwyth cyntaf i gyrraedd bob dechrau haf fyddai llestri pridd o gyrrau Mostyn, yn ôl a glywais, sef potiau a dysglau at iws ffermwyr pan oedd corddi a gwerthu menyn yn rhan bwysig o economi pob ffarm. Yna doi llwythi o lo, blawdiau o bob math ar gyfer dyn ac anifail, a gwrtaith gwneud, basic slag gan mwyaf. Yr oedd cyfran helaeth a angenrheidiau darn o wlad weddol boblog yn dod dros y môr i Borth Golmon a’r porthladdoedd bach eraill o gwmpas.

Yr oedd dadlwytho cynnwys y llong, beth bynnag fyddai, yn dipyn bach o broblem, oherwydd nid oedd yno ddim o’r craeniau a’r ger o’r fath a welir mewn dociau mawr. Yr hen ddull oedd mynd a throliau at ymyl y llong ar y trai, ond dim ond am ychydig oriau bob dydd y gellid gwneud hynny. Yr oedd ym Mhorth Golmon, pan wyf fi’n cofio, fath o lwyfan pren wedi ei adeiladu allan o’r graig yn wastad â bwrdd y llong. Ond yr oedd y “Co-op” wedi moderneiddio a mecaneiddio yn rhyfeddol, trwy ddefnyddio coed y llong oedd wedi mynd yn ddrylliau i godi cwt ar allt y môr (a warws helaeth hefyd) ac yn hwnnw yr oedd peiriant stem yn weindio twb o howld y llong ar hyd weiar-rop oedd ag un pen iddi yn sownd ar y lan a’r llall wrth fast y llong. Yr oedd hyn yn ffordd gyflym o ddadlwytho, ac o gofio peryglon tywydd mawr yr oedd cyflymder yn ystyriaeth bwysig dros ben.

Mi fûm i unwaith yn dyst o olygfa ramantus. Yr oedd yn noson hyfryd yn yr haf, a llong wedi cyrraedd y Borth, ond yn rhy hwyr ar y dydd i ddechrau dadlwytho. Mi welwn fam a merch yn dod i lawr y ffordd at y Borth, Mrs. Griffith, Glanyrafon Fawr, a’i merch Jane. Yna dyma’r Capten, wedi gwisgo’n drwsiadus, yn camu dros ochr y llong ar y llwyfan pren, cerdded i fyny at y merched a’u cyfarch, a ffwrdd a hwy, i swper yng Nglanyrafon yn ddiamau. Y diwedd fu priodi wrth gwrs. Rhyw atgofion fel yna oedd gen i am y llongau bach ym Mhorth Golmon, nes imi fynd ati ryw ddwy flynedd yn ôl i baratoi darlith ar gyfer rhyw gynhadledd yn Aberystwyth. Mi feddyliais mai da fyddai cael rhyw wybodaeth ddogfennol i gadarnhau’r hyn oedd gen i ar fy nghof. Nid oedd fawr o help i’w gael yn llyfr David Thomas, Hen Longau Sir Gaernarfon, er rhagored gwaith yw hwnnw, nac mewn erthyglau a ymddangosodd yn Nhrafodion cymdeithas hanes y sir. Mi holais ar antur betrus yn Llyfrgell Coleg Bangor, a dyma Mr. Derwyn Jones, gyda’i ddawn i greu bendithion annisgwyl, yn dangos imi ddau lyfryn bychan digon diolwg.

Ar ddalen flaen un ohonynt yr oedd y geiriau “Cargo book of the ketch Colonel Gamble. Commander R. Hughes”, a’i gynnwys yn rhedeg o 5 Ionawr 1910 hyd I4 Chwefror 1914. Ar y llyfryn arall nid oedd dim teitl, ond yn unig “Robert Hughes of ketch Tryfan of Portdinlleyn, Carnarvonshire”, a’r tu mewn iddo yr oedd record o deithiau rhwng Chwefror I9I6 a Medi I9I7. Yn ôl y llyfrau yr oedd y ddwy long yn arfer galw’n rheolaidd ym Mhorth Golmon. Tybed ai’r Tryfan oedd yr un y byddwn i’n arfer ei gweld? Yr oedd un o’r llyfrynnau yn rhoi cyfeiriad Capten Hughes fel Bryn Eos, Woodlands, Conwy, ac yr oedd nodyn yn dweud ei fod wedi byw mewn dau dy arall yn yr un dref, Glanrafon a Tryfan. Os ef oedd gwr Jane Grifflth o Lŷn, yr oedd wedi rhoi enw ei chartref hi ar un o’i dai, ac enw ei long ar y llall, arfer gyffredin gan gapteniaid llongau, fel y gwelir wrth lawer o enwau rhyfedd uwchben drysau tai yn Aberaeron, Aberystwyth a Chaernarfon.

Yr oedd gweld hyn i gyd yn hwyl fawr, a minnau’n teimlo’n ffyddiog fy mod ar drywydd y dyn iawn. Ond i wneud yn siwr mi ofynnais am help y gwr gwybodus a chymwynasgar hwnnw, Mr. Ivor Davies, Penmaen-mawr, hanesydd lleol tra hyddysg, a chefais ganddo lawer o wybodaeth ddiddorol. Yr oedd ef yn adnabod Capten Hughes yn dda. Ganed ef yn 1876 yn fab i gapten arall, William Hughes, a fyddai’n tradio rhwng Trefriw a Lerpwl yn y Chester Trader. Llong gyntaf Robert Hughes oedd y fflat Agnes, un o’r llongau bach a fyddai’n hwylio i fyny’r afon Gonwy cyn belled a Threfriw. Yn 1903 penodwyd ef yn gapten y Colonel Gamble, ac yn 1912 fe brynodd y llong. O 1914 hyd ddiwedd 1919 ef oedd capten y llong Tryfan. Yna oherwydd cael anaf i’w fraich ymddeolodd o’r môr, a chafodd waith ar y lan yng Nghonwy. Gwyddai Mr. Ivor Davies mai merch o Lŷn oedd gwraig y capten ac mai Jane oedd ei henw. Felly rhwng popeth yr oeddwn yn bur sicr yn fy meddwl mai ef oedd y dyn a welais yn dod o’i long i gyfarfod ei gariad ym Mhorth Golmon dros hanner can mlynedd yn ôl, ac mai’r Tryfan oedd y llong honno.

Yn ôl yn awr at y “cargo book”. Tua diwedd llyfr y Colonel Gamble y mae cofnod yn dweud fod y llong wedi gadad Garston am Borth Golmon gyda 61 o dunelli o lo a 35 o dunelli o basic slag ar g Hydref 1913. Mi synnais weld ei bod yn mentro yno mor ddiweddar a hyn ar y flwyddyn. Yr oedd y cofnod ar waelod y tudalen. O droi i’r ddalen nesaf dyma a welais: “Blown ashore on top of Rocks Nov. 13, 1913 and on till went total wreck Feb. 14, 1914″. A dyna ddiwedd trist y Colonel Gamble.

A dyma’r llong y dywedodd fy ewyrth wrthyf amdani, ac y defnyddiwyd ei choed i adeiladu’r warws a’r cwt i’r peiriant stem gan y “Co-op”. Bu Mr. Aled Eames mor garedig a rhoi imi rai manylion am y llong o lyfrau Tolldy Biwmares (sy’n awr yn y Custom House yng Nghaergybi). Adeiladwyd hi yn y Rhyl yn 1863, a’i pherchennog cyntaf oedd William Roberts, Llywelyn Street, Conwy. Fflat un mast oedd i gychwyn, ond ychwanegwyd mast arall a’i gwneud yn “ketch”. Coed oedd ei defnydd, ei hyd yn 66 o droedfeddi, ei lled yn 19, a dyfnder yr howld yn saith. Pan ddrylliwyd hi, yr oedd yn flwyddyn dros ei hanner cant oed, ac yr oedd hynny’n oed mawr, oherwydd rhyw ddeng mlynedd ar hugain oedd hyd einioes yr hen longau coed.

Y mae’r ddau lyfr cargo a ysgrifennodd Capten Hughes yn rhoi darlun diddorol o’r fasnach gyda’r glannau pan oedd y fasnach honno ar ei hen sodlau. Dyma’r lleoedd y byddai’r llongau yn galw ynddynt: Manceinion, Lerpwl, Garston, Runcorn, Widnes, Hesketh Bank, Point of Ayr, Caergybi, Cemais, Moelfre, Lleiniog, Biwmares, Porth aethwy, y Felinheli, Caernarfon, Portinllaen, Porth Golmon, Abersoch. Bu’r Tryfan ym Mhorth Golmon ddeng waith yn ystod y ddau haf a gynrychiolir yn y llyfr cargo. Fe welir mai’r darn o fôr a elwir yn Fae Lerpwl a Bae Caernarfon oedd eu rhanbarth. Fe aeth y Colonel Gamble un waith mor bell â Chei newydd yng Ngheredigion. Yr oedd y fasnach wedi para yn Llŷn am nad oedd y rheilffordd yn mynd ond i Bwllheli, ac nid oedd cludiant ar y ffyrdd yn ddim ond yr hyn y gallai “cariwrs” ei wneud gyda chefylau.

Yr oedd cludo dros y môr yn rhad. Chwe swllt y dunnell oedd y tâl am gludo glo, ac felly ar gan tunnell yr oedd y cyfanswm yn ddeg punt ar hugain. Gan mai ef oedd biau’r llong yr oedd Capten Hughes yn cael yr arian yma’n llawn. (Petai ef yn gapten cyflogedig, neu “gapten gosod”, buasai un rhan o dair o’r tâl yn mynd i’r perchennog.) O’r swm hwn yr oedd raid iddo dalu cyflog ei griw a thalu am eu bwyd ar bob mordaith, talu peilot a thaliadau arbennig mewn rhai porthladdoedd, ac ar ôl rhoi’r gorau i ddibynnu ar y gwynt yr oedd raid iddo dalu am betrol. Gyda thywydd gweddol a digon o gargo, gallai incwm Capten Hughes fod tua thri chant o bunnau yn y flwyddyn, cyflog da iawn drigain mlynedd yn ôl – cyflog Athro Coleg yn wir.

Un fantais o dradio i borthladdoedd bach Llŷn oedd gorfod mynd yn ôl yn “light”, fel y mae’r Capten yn dweud, sef yn wag. Nid oedd dim allforio o Llŷn, ac eithrio ychydig o fanganîs o waith Mynydd y Rhiw. Yn y ddeunawfed ganrif ac i fyny i chwarter cyntaf y ganrif ddiwethaf yr oedd cryn lawer o allforio menyn a chaws, ond yr oedd hyn i gyd wedi dod i ben erbyn yr amser y sonnir amdano yn y llyfrau cargo.

Y mae trafnidiaeth y ffyrdd fel y mae heddiw yn cymryd llai o amser wrth reswm na’r drafnidiaeth dros y môr. Ac eto, syndod mor gyflym, pan fai’r hin yn ffafriol, y gallai’r llongau fynd o un lle i’r llall. Yr oedd y Colonel Gamble yn gadael Lerpwl gyda chan tunnell o wrtaith ar 17 Ionawr 1911, ac yn cyrraedd Moelfre drannoeth. Taith gymharol fer oedd hon, ac yr oedd yn llinell syth. Ar I6 Mehefin 1916 cychwynnodd y Tryfan o Lerpwl gyda 98 o dunelli o lo, cyrhaeddodd Borth Golmon a dadlwythodd, hwyliodd yn 81 i Lerpwl a llwythodd 88 o dunelli o lo eto, ac yr oedd yn cychwyn am Borth Golmon ar 27 Mehefin. Camp go dda mewn un diwrnod ar ddeg, a chofio’r fordaith trwy afon Fenai a thros fae Caernarfon, lle’r oedd llawer yn dibynnu ar gyflwr y teitiau.

Dyna’r hwylio gyda’r glannau, neu’r “costio”, math o fyw ac o weithio a aeth heibio ers blynyddoedd bellach. Rhan ydoedd o holl amryfal weithgareddau’r môr, oedd yn cynnwys hefyd hwylio ar led, ac adeiladu llongau a’u hailadeiladu a’u trwsio, gan roi gwaith i grefftwyr medrus iawn, yn seiri a gofaint a gwneuthurwyr hwyliau a rhaffau. Mi gefais i gyfle i weld y drafnidiaeth a’r fasnach oesol hon yn ei munudau olaf megis, ac mi fyddaf yn rhyw ofer freuddwydio weithiau ar ambell funud chwith a meddal a rhamantus, a gofyn, o gofio fel y bu i’r rheilffordd lwyr ddisodli’r ffordd dyrpeg ar un cyfnod, ac yna, erbyn ein dyddiau ni, y ffordd wedi disodli’r rheilffordd, tybed a ddaw eto ryw dro rhyfedd ar fyd a fydd yn adfer i’r môr a’i longau bychain eu goruchafiaeth ar y ffordd a’i cheir. Go brin efallai; ond peidied neb â bod yn rhy siwr.